Младите во земјава сè порано стапуваат во контакт со тутунот, алкохолот и другите психоактивни супстанции, покажуваат резултатите од најновиот извештај на Европскиот проект за истражување во училиштата за алкохол и други дроги – ЕСПАД 2024, кој денеска беше презентиран од Институт за јавно здравје. Според наодите, дел од учениците ја запалиле првата цигара уште на 9-годишна возраст, додека првото искуство со алкохол најчесто се случува на 13 години, што експертите го оценуваат како сериозен сигнал за институциите, родителите и образовниот систем.
Истражувањето е спроведено во текот на 2024 година во 96 средни училишта и 182 паралелки, со вкупен примерок од 2.831 ученик, речиси рамномерно распределени по пол. ЕСПАД, како најстара европска истражувачка иницијатива за следење на употребата на алкохол, тутун и дроги кај адолесцентите, е воспоставен во 1995 година од денешната Агенција за дроги на Европската унија и претставува релевантен показател за долгорочните трендови во однесувањето на младите.
Податоците покажуваат дека најголемиот број ученици кои ја пробале првата класична цигара тоа го направиле на 14 и 15 години, но особено загрижува фактот што речиси 3 проценти од испитаниците започнале да пушат на 9 години или помлади. Со секоја наредна година од раната адолесценција, процентот постепено расте, а на 13 години веќе над 6 проценти од учениците имаат искуство со пушење. Паралелно со ова, се бележи значителен раст и на употребата на електронски цигари, кои речиси една третина од учениците ги пробале барем еднаш во животот. Во споредба со 2019 година, употребата на е-цигари е во јасен пораст, како во текот на животот, така и во последниот месец, што дополнително ја зголемува загриженоста кај здравствените работници.
Алкохолот останува најраспространетата психоактивна супстанција меѓу младите. Речиси две третини од учениците пријавиле дека консумирале алкохол барем еднаш во животот, а повеќе од една третина пиеле алкохол и во последните 30 дена. Разликите меѓу половите се поизразени кога станува збор за зачестеноста и интензитетот на пиењето, при што момчињата почесто пријавуваат редовна употреба и тешко епизодно пиење, односно пијанство. Особено загрижува податокот дека повеќе од една четвртина од учениците го имале своето прво искуство со алкохол на 13 години или помлади, а дел од нив веќе на таа возраст доживеале и интоксикација.
Истражувањето укажува и на присуство на употреба на лекови без соодветен лекарски надзор. Транквилизатори и седативи, кои во принцип не би требало да се издаваат без рецепт, дел од учениците ги користеле и со и без лекарска препорака, при што употребата без рецепт повторно бележи раст по 2019 година. Дополнително, околу десет проценти од испитаниците изјавиле дека користеле лекови против болки со цел да постигнат психоактивен ефект, што претставува уште еден ризичен тренд.
Кога станува збор за нелегалните дроги, канабисот е најчесто пријавуван, иако процентите се значително пониски во споредба со алкохолот и тутунот. Мал дел од учениците признале дека користеле канабис барем еднаш во животот, а уште помал дел во последниот месец. Раната употреба, дефинирана како започнување до 13-годишна возраст, останува релативно ниска, но сепак почеста кај момчињата. Кокаинот е пријавен од мал процент ученици, но и овој податок, според експертите, не смее да се игнорира.
Значаен дел од извештајот се однесува и на коцкањето, кое станува сè поприсутно меѓу адолесцентите. Секој четврти ученик изјавил дека се коцкал за пари во последните 12 месеци, при што момчињата се далеку позастапени од девојчињата. Онлајн коцкањето, иако помалку распространето во целина, исто така покажува јасна родова разлика и растечки потенцијал за развој на зависничко однесување.
Во однос на превенцијата, најголемиот дел од активностите поврзани со информирање и спречување на овие појави се реализирале во рамки на редовната настава и најчесто биле спроведувани од наставници. Овие податоци, според експертите, укажуваат дека училиштата и понатаму имаат клучна улога во раната превенција, но и дека е неопходно посеопфатно вклучување на родителите, здравствените институции и заедницата во целина, со цел навремено да се одговори на сè пораната изложеност на младите на ризични однесувања.
