Колумната ја пишува: Салим Кадри Керими, историчар – кариерен дипломат во пензија, публицист
Пред неколку дена имав прилика да го прочитам текстот на говорот на косовскиот политиколог Садри Рамабаја, одржан на неодамнешниот собир (во Приштина) на претставниците и поддржувачите на една анахрона и контоверзна иницијатива, наречена „Дечанска иницијатива“, која наводно има за цел „враќање на Албанците на Косово кон корените на нивните предци“.
На прв поглед, ова може да изгледа како академска дебата или како обид за ревидирање на албанската историја. Но, според моето и мислењето на голем број други личности, зад оваа иницијатива всушност стои опасна и ревизионистичка идеологија – историски и научно неоснована и досега невидена каде и да е на друго место во нашиот регион и пошироко – која ризикува да создаде нови верски и културни поделби во албанското општество.
Пред да се осврнам на апсурдноста на наведената иницијатива, би сакал најнапред да кажам неколку збора за вистинското значење на поимите „враќање кон корените“ и „западни – Европски вредности“. Во современиот јавен дискурс, особено во круговите на албанските исламофоби, во поново време се појавуваат чудни тенденции кои го користат изразот „враќање кон првобитните корени“. Една од таквите иницијативи претставува горенаведената „Дечанска иницијатива“, застапена од некои личности, вклучително и од политикологот Садри Рамабаја, кои се залагаат за „враќање на Албанците кон нивните првобитни корени“. Меѓутоа, јасно е дека зад овој концепт се крие идејата за „враќање кон христијанството“ како наводен првобитен идентитет на денешните Албанци.
Но, доколку се направи сериозна анализа, ќе стане јасно дека таквиот пристап ниту е научен, ниту пак кохерентен; напротив – концептуално е контрадикторен, идеолошки анахрон, и во суштина опасен за самиот албански народ. Со други зборови, доколку ја прифатиме тезата за нечие „враќање кон корените“, тогаш мора да се биде искрен до крај. Имено, корените на предците, на пример, на денешните Албанци и на другите балкански народи не биле христијански, туку претхристијански – пагански. Доколку пак се прифати Дарвинистичката теорија за еволицијата тогаш првобитните корени на луќето, што значи и оние на Албанците, одат уште подалеку. Затоа, секое инсистирање на „враќање кон христијанството“ како наводна автентична матрица претставува симболична замена на една идеологија со друга, а не вистинско враќање кон првобитните корени.
Од друга страна, во современите дебати за европскиот идентитет често се среќава тврдењето дека „европските вредности“ произлегуваат исклучиво од јудео-христијанската традиција и западниот хуманизам. Таквото толкување претставува современ мит, создаден за да се потхрани идеолошката поделба меѓу „Истокот“ и „Западот“ и за да се легитимира лажен културен супериоритет. Имено, принципите кои денес ги нарекуваме „западни вредности“ – како што се правдата, слободата, човечкото достоинство, солидарноста, почитта кон знаењето и слично – не се изум на модерна Европа. На пример, според историчарите Фернан Бродел (Fernand Braudel) и Арнолд Тојнби (Arnold Toynbee), европската цивилизација се изградила преку преплетување на грчки, римски, византиски, исламски и еврејски влијанија. Тие вредности се формирале преку долги културни меѓудејства, а не во изолација. Според нив, придонесот на исламската цивилизација во овој процес бил клучен: преку Багдад, Кордоба и Толедо, Европа се запознала со грчкото философско наследство, обработено од мислители како Авицена (Иб’н Сина) и Авероес (Ибн Рушд). Како што истакнал Џорџ Макдиси (George Makdisi), „европската ренесанса во многу аспекти претставуваше повторување на арапската ренесанса“.
Во ист дух, Едвард Саид (Edward Said) во своето дело Ориентализам (1978) аргументира дека поделбата меѓу „Западот“ и „Истокот“ е идеолошки конструкт кој прикрива реална меѓузависност меѓу цивилизациите. Слично на ова, Јирген Хабермас (Jürgen Habermas) потсетува дека европскиот идентитет е „историски комуникациски процес“, а не статична суштина родена од единствен извор. Оттука, поточна би била тезата дека „европските вредности“ се продолжение на заедничкото човечко искуство – универзално наследство што ги поврзува Истокот и Западот. Само Европа која го прифаќа овој универзализам на своите корени може да остане верна на идеалите на правдата, слободата и човечкото достоинство.
Затоа, изразите „враќање кон христијанството“ или „враќање кон западните вредности“ се ништо друго освен идеолошки манипулации кои имаат за цел да ги редефинираат културните граници на Албанците и да ги оттргнат од нивната вистинска историска реалност. Албанската култура е изградена врз повеќеслојна цивилизациска основа – илирска, римска, византиска, исламска и модерна – и секој обид за нејзино поедноставување или негирање претставува негирање на сопствениот идентитет и сопственото историско минато. „Враќањето кон корените“ треба да значи враќање кон историската вистина, кон културата на разумот и самосвеста, а не кон митови и догми. Само со прифаќање на сложеноста на сопствениот идентитет Албанците, и не само тие, можат да бидат навистина слободни – и навистина европски, во најдобра смисла на зборот.
Во суштина, аргументите на Садри Рамабаја и на сите други подржувачи на т.н. „Дечанската иницијатива“ се потпираат врз лажна историска премиса: дека муслиманските Албанци се „оттргнати од својот западен идентитет“ и дека „враќањето кон христијанството“ би претставувало „цивилизациски чин“ и „враќање кон корените“. Таквото тврдење не само што го игнорира реалниот историски процес на формирањето на албанската нација, туку претставува и флагрантно извртување на социјалните и културните процеси што се одвивале на Балканот и пошироко во Европа низ вековите.
Прифаќањето на исламот од страна на мнозинството Албанци не бил чин на „откажување од европскиот идентитет“, туку резултат на историски околности – политички, општествени и економски – слично како кај многу други народи во рамките на Османлиската империја. Со тоа албанските муслимани не ја изгубиле својата национална свест, туку ја развиле преку единствена културна синтеза, каде источните и западните елементи се споиле органски. Благодарение на тоа, Албанците успеале да го зачуваат националното единство и покрај верските разлики – факт што уште од времето на преродбата го нагласувале Сами Фрашери (Sami Frashëri), Пашко Васа (Pashko Vasa) и многу други албански преродбеници.
Прифаќањето на исламот од мнозинството Албанци на Косово не значи „оддалечување од Европа“, туку е резултат на историски процеси по падот на Византија и во времето на османлиското владеење. Да се зборува за „враќање на муслиманските Албанци во христијанство“, како што тоа го чинат С. Рамабаја и неговите другари, не е ниту научно сериозно ниту политички разумно – туку провокација која го поткопува општественото и национално единство пред сé на Албанците.
Во едно плуралистичко и демократско општество, верската припадност е лична работа, а не политичка платформа. Создавањето некакво „движење“ кое поттикнува верски конверзии, дури и под изговор на „западниот цивилизациски идентитет“, е спротивно на основните принципи на секуларизмот, човековите права и Уставот на Република Косово. Покрај тоа, таквата идеја е во директна спротивност и со традицијата на меѓурелигиска толеранција – една од најпрепознатливите вредности на албанскиот народ во модерната историја.
Една од суштинските заблуди на тезата на Садри Рамабаја и на неговите истомисленици претставува идентификувањето на исламот со „регресивниот ориентализам“ и христијанството со „напредната западна цивилизација“. Тоа е анахрона, колонијална дихотомија, која му припаѓа на XIX век отколку на денешницата. Албанците нема потреба да се „враќаат“ во Европа преку верски конверзии едноставно поради фактот што тие никогаш не ја напуштиле неа. Векови наназад, албански интелектуалци, дипломати, воени и верски личности биле активни учесници во европската култура, уметност, наука и дипломатија. Секој обид муслиманските Албанци да се претстават како „надвор од Европа“ претставува нова форма на внатрешен ориентализам и самопонижување на мнозинството од сопствениот народ.
Доволно е да се потсетиме на XIX и XX век, кога токму муслиманските Албанци одиграа клучна улога во создавањето на албанската држава и во борбата за независност. Од Али Паша Тепелена (Ali Pashë Tepelena) до Исмаил Ќемали (Ismail Qemali), од Хасан Приштина (Hasan Prishtina) до Иса Бољетини (Isa Boletini) – муслимански и христијански елити делуваа заедно за заедничката цел: слободата и националната независност. Ниеден од нив не го разбирал националниот идентитет како верски, туку како културно-политички. Да се обидеш денес да го редизајнираш овој идентитет преку идеологија на „враќање кон првобитните корени“ значи да се негира целата традиција на национално единство и историска жртва.
Што би се рекло, на пример, за оние европјани/ европјанки – од христијанска вероисповест, кои секојдневно преминуваат во ислам. Дали смееме нив да ги обвиниме за некаква нивна заблуда и за напуштање на нивните „европски вредности“?
Како заклучок би можело може да се каже дека дискурсот на Садри Рамабаја и сите други иницијатори и подржувачи на „Дечанската иницијатива“ не е некаква академска расправа туку тоа е сериозно предупредување за опасноста од инструментализација на религијата во политиката и културата. Историјата на Албанците и на кој и да е друг народ не смее да стане лабораторија на идеолошки експерименти кои имаат за цел да го поделат народот на „европски христијани“ и „ориентални муслимани“.
Современата Европа одамна ги надмина овие поделби, а и Косово треба да го зачува својот плуралистички, секуларен и национален карактер. Одговорот на тезите на С.Рамабаја и неговите поддржувачи не треба да биде верски, туку историски и интелектуален. Албанците немаат потреба од „враќања“, туку од континуитет – во духот на културниот плурализам, образованието, етиката и граѓанската одговорност.
Конечно, Албанците и сите останати граѓани на Косово – особено политичката и интелектуалната елита – не треба да губат време со иницирање бесмислени и анахрони иницијативи. Според моето мислење и длабоко убедување, наместо тоа нивната енергија пред сé би требало да биде насочена кон постигнување сеопфатен договор со Република Србија, со што би се отворил патот за членство на Република Косово во Обединетите Нации и во евро-атланските интеграции. Тоа треба да претставува нивниот вистински приоритет а не „враќањето кон корените на нивните предци“.
