Квадрат пет – Софија
28 мај 2020
Еден мал настан е на пат да предизвика силна напнатост во триаголникот Софија-Скопје-Белград. Ова е публикацијата „За официјалниот јазик на Република Северна Македонија“ објавена од БАН.
Во него, Бугарската академија на науките опширно го објаснува јазикот на нашите браќа од Македонија, што тој дури го дефинираше како „северномакедонски“, што дополнително ги навредува нашите соседи и ги дезориентира локалните Бугари кои живеат во неа.
Претседателот Румен Радев прими дел од раководството на Бугарската академија на науките и нејзините составувачи, со што стави силна политички привкус во односите меѓу Софија и Скопје. Објавувањето на зборникот се очекуваше да предизвика остра реакција во академските кругови во Скопје. Но, ново е што, на барање на Србите кои живеат во Северна Македонија, Српската академија на науките (САНУ) бара заштита од Белград. Српското здружение од Скопје, „Спона“, апелираше до Комисијата за стандардизација на јазиците на Србија при САНУ да помогне во заштитата на српскиот јазик и српскиот идентитет во тие области.
Значи, додека расправаме за нешто што во моментот не е важно, го гледаме Белград како ја искористи предноста влегувајќи остро и цврсто во спорот меѓу Бугарија и Македонија. Покрај тоа, Белград умешно го инструментализираше спорот меѓу Софија и Скопје и го постави во контекст погоден за нив, како што се настаните во Црна Гора и Босна и Херцеговина од јазична гледна точка.
Српскиот весник „Вечерње новости“ објави обемна статија во која се осврна на двајца научници – лингвисти, дека Бугарија тврди и присвојува дел од просторот за српски јазик.
„Најновиот потег на Бугарската академија на науките (БАН) ја потсетува старата српска народна поговорка дека волкот го менува крзното, но неговиот темперамент – никогаш. Ова не е првпат тоа да се случи, а Бугарите не се единствените што имаат претензии за српскиот јазик“.
Така, белградските лингвисти ја коментираа публикацијата на БАН, во која се зборува за бугарските корени на дијалектите од Дунав до Гевгелија и од Копаоник до Тимок, Пчиња и Охрид, што беше директно тврдење за просторот на српски јазик. Д-р Слободан Ремитиќ, кој проучува дијалекти, му објасни на белградскиот весник дека поголемиот дел од српската територија, која Бугарите половично ја присвојуваат, припаѓа на областа на Призренско-тимочки дијалекти.
Според него, бугарските тврдења се неосновани, бидејќи подрачјето на планината Копаоник зачувало јазични вредности кои се сосема туѓи за бугарскиот јазик. Покрај тоа, мрежата на српскиот дијалетолошки атлас вклучува седум села со српски јазик во Северна Македонија и луѓе со српска националност, вели српскиот научник.
Дури и Реметиќ предупредува, велејќи го следново: „Бугарите го прават ова долго време и по одредена стагнација, тие повторно се разжестија. Тие ја присвојуваат целата Призренско-тимочка, односно српската област со еден акцент на дијалект, понекогаш минувајќи низ Морава.
Белградскиот научник се сеќава како во 2001 година, Институтот за бугарски јазик на Бугарската академија на науките, со финансиска поддршка на фондацијата Сорос, објави бугарски дијалектолошки атлас, во кој не беа опфатени призренско-јужноморавските дијалекти од косовскиот регион. „Врање – да, Призрен – не, а тоа е ист вид говор“.
Стигнавме до тоа сега САНУ да биде посредник во јазичниот спор меѓу Софија и Скопје и всушност Србија да биде посредник меѓу Бугарија и соседна Македонија, смешно и тажно, нели?
Пред речиси пет години, тогашниот српски претседател Томислав Николиќ понуди Белград да посредува и да биде домаќин на разговорите меѓу поранешниот грчки и македонски премиер Алексис Ципрас и Никола Груевски. Зошто бугарската дипломатија не ги понуди своите медијации и добри услуги не само во 2015 година, туку и по 1999 година, кога тогашните премиери на Бугарија и Македонија, Иван Костов и Љубчо Георгиевски ја потпишаа Декларацијата за добрососедство меѓу земјите? Ова е она за што зборуваме кога Србија има стратегија да биде фактор во одредени процеси, а Бугарија е задоволна од својата улога да биде сведок на нив.
Инаку, добро е да се потсетиме дека САНУ (Српска академија на науките и уметностите) го издаде познатиот Меморандум за Косово во 1986 година, со кој се забрза крајот на титова Југославија и нејзиниот крвав распад во 1992 година. Во истиот документ академиците во Белград ја обвинија групата на Слободан Милошевиќ за преземање на власта во српскиот дел на Сојузот на комунистите на Југославија и за соборување на нејзиниот либерален лидер Иван Стамболиќ и во 2000 година доведоа до негово физичко елиминирање.
Меморандумот на САНУ по однос на Косово и доаѓањето на Милошевиќ на власт во Белград доведе до распаѓање на поранешна Југославија и ослободување на духот на национализам на Балканот и смрт на многу невини луѓе. Се сеќавам на сето ова за да ја истакнам улогата на научниците и академиите на науките во земјите од регионот, чии активности може да бидат злоупотребени за не многу јасни цели од надворешни фактори.
На кого му требаше објавувањето на оваа публикација на БАН во нашата земја?
Кои цели ги постигна за бугарската надворешна политика и во регионот и во Европа? Дали бугарската позиција стана појасна за нашите партнери во ЕУ и САД, а исто така и во Москва?
Бидејќи реакцијата на САНУ за публикацијата на БАН помина многу добро во српската политика на Балканот.
Она против што се бори Бугарија во Македонија даде аргументи во конфликтот меѓу Србија и Црна Гора. И така, се најдовме во парадоксална ситуација на некоја европска Бугарија, да влегуваме во игри надвор од ЕУ, што ќе даде аргументи за нестабилност на Балканот и европската перспектива да изгледа се потешка.
Преку акциите на Бугарската академија на науките, српскиот САНУ го покренува прашањето за црногорскиот и босанскиот јазик, нарекувајќи ги вештачки, и го изоставува фактот дека, на пример, во САД и Австралија зборуваат англиски, без да ги дефинираат како американски и австралиски. Или во случајот со Австрија и Швајцарија, каде се зборува германски, иако не целосно во Швајцарија, но во одредени кантони.
Никој не вели дека зборуваат австриски или швајцарски, нели?
Но, тоа не ги спречува САД, Велика Британија и Австралија од една страна, а Австрија и Германија да бидат партнери и да имаат заеднички економски и политички интереси?
Што ја спречува Бугарија да го прифати постоењето на македонскиот јазик и со тоа да ги поништи аргументите на Србија – нивниот единствен преостанат елемент во оваа конфронтација меѓу Софија и Скопје. Ако се случи ова, можеме ли да дојдеме до тезата за јазик со две норми и да излеземе од друг ќор-сокак во бугарско-македонските односи?
На овој начин, Бугарија ќе ја збуни играта на Русија, која „вложи“ многу во овој спор, која има за цел да има проблеми меѓу Софија и Скопје на долг рок, од Балканските војни, но и пред тоа кога ги разгоре тензиите меѓу балканските христијански народи.
Оваа двојност на руската политика кон Бугарите и Македонците покажува дека прашањето е повеќе инструмент на влијание отколку научен.
Зачудувачки е зошто никој од нашите научници од Бугарската академија на науките не го коментираше ставот на Руската амбасада во Скопје и руската политика за прашањето на македонскиот јазик, која во Софија е во насока на одржување на спорот, а во Скопје за негова поддршка.
БАН ги брани бугарските интереси, зошто немаше реакција од нив?
Зошто во публикацијата, како дополнително поглавје, надворешнополитичкиот контекст на руската политика кон Балканот на оваа тема не беше дипломатски, туку јасно и прецизно објаснет, како пречка за реализација на европскиот проект во него?
Нема реакција ниту од Бугарската академија на науките за прашањето на изложбата во Рускиот културен центар за светите браќа Кирил и Методиј и бугарскиот придонес за зачувување на азбуката и испраќањето на светите книги на бугарски јазик на Григориј Цамбак или киевскиот митрополит Кипријан, кој бил Бугарин.
Бугарија денес мора да погледне и да дејствува во согласност со процесите што сега се одвиваат на Балканот. Со ваквото однесување таа признава дека гледа само до Ќустендил, но не и надвор од тоа, како сериозен играч на Балканот, како и Србија, Албанија, Грција и Романија, кои не се воздржуваат да ги обликуваат своите етнокултурни и економски простори во кои нашата земја има свое историско присуство.
Целта на Бугарија е да биде партнер со соседна Македонија и да ја поддржува нејзината европска перспектива, како и проевропските актери на локалната политичка сцена, а не да ја поддржува проруската партија ВМРО-ДПМНЕ и да отвори спорови.
Сигнал дека ова е вистинската политика беше интервјуто на ултранационалистот Тодор Петров на грчката национална телевизија, со кое Атина се обидува повторно да ја зајакне врската север-југ и да ја извади националистичката карта, што е во согласност со политиката на Белград и Москва.
Затоа целта на Софија треба да биде да започне изградбата на Коридорот 8 со брзо темпо и, доколку е можно, да се приклучи на грчкиот коридор „Егнатија Одос“, за да има конечно европска синхронизација во акциите на Софија и Атина, кои се членки на ЕУ и имаат заеднички интереси за градење стабилност и предвидливост на јужниот Балкан – во Македонија, Косово и Албанија.
Затоа што покрај економијата и инвестициите, овие два коридора би ги поврзувале не само Црното Море со Јадранското и Егејското Море, туку и би ги зајакнале културните врски меѓу нас.
Да се запознаеме со Драч, Охрид, Солун и преку Бугарија да се запознаеме со Пловдив, Бургас и Варна. Каква подобра економска и културна стратегија треба да има Бугарија за овој дел од Балканот, спроведена со наши партнери во Атина, Скопје и Тирана. И таквата стратегија би ги ослабила аспирациите на некои големи и регионални сили и нивните подизведувачи, кои преживуваат преку скандали и тензии во регионот.
Време е да сфатиме кои се бугарските национални цели и каква стратегија е потребна за нивно постигнување. Време е за промена.
Автор: Николај Крстев, надворешнополиитчки амалитичар
